Անահիտ Արփեն
Լեռնային աղբյուրի զուլալ քչքչոցը հաստատում էր կյանքի անընդմիջելիությունը և, առվակ դարձած, այնքան մերձավոր, այնպես մտերիմ ու հավաստի էր գլգլում, ասես շրջապատի քար ու թփին, եզերքներում մշտախոնավ հողին ու երկու կողմերից դեպի հորիզոնի գիծը փռված մարգագետնին ինքն էր կյանք տվել: Առվակը շատ փոքրիկ էր, հունից դուրս չգալով` հոսում էր վստահորեն, և ոլոր-մոլոր գլորվելով ներքև` շտապում էր կտրել իր անցնելիք տարածությունը, հասնել մարդկանց, ջերմացնել նրանց պաղած սրտերը: Ասում են` անկրակ ծուխ չի լինում, թերևս այդ շարքից լինի նաև առուների մասին երեխա բերելու հորինվածքը: Համենայն դեպս, մթնոլորտն այնքան հաճելի ու մեղեդային էր, Երկնքին մոտիկ ու լի արարչական բուրմունքով, որ համոզում էր, թե ինձ էլ է այդ անմահական ջրի ուժը ստեղծել: Գարուն էր:
Ներքևում ոչ մի շեն չէր երևում: Ես գիտեի, որ կորացած բլուրների արանքներում, սարերի փեշերին երկնքից տեղ-տեղ կաթեցրած մեղրամոմի նման հանգչում են գյուղական բնակավայրեր, բայց այդ սառնորակ բարձունքից ոչ մեկը չէր երևում` մոռացնել տալով մարդկանց հասարակության ու նրա մեջ վխտացող խառնիճաղանչ հարաբերությունների գոյությունը:
«Երիցս փառք քեզ, կյանք, երբ մարդ սարի լանջին է: Երիցս կեցցե՛ս, մա՛րդ, երբ արարավում ես նման ներդաշնակության մեջ և փառք քո զավակածին էությանը»:
Երեք հոգի դանդաղ ու լուռ բարձրանում էին զառիվերով. բարձրանում էին գլխահակ, լուռ, ամեն մեկն իր մտքերի հետ, հնարավոր է` նույն առիթով: Իմ կողմը չնայեցին, գնում էին արահետով, իրենց հայտնի ուղղությամբ: Ետ մնացողը, որ համեմատաբար տարեց էր, կանգնեց, ուղղեց հոգնած մեջքն ու բարձրանալուց կորացած թիկունքը, խորը շնչեց մաքուր օդը և, առանց շուրջը նայելու, շտապեց հասնել ընկերներին, որոնք չէին էլ նկատել նրա ետ մնալը:
«Տեսնես ու՞ր են գնում այդպես նպատակասլաց»…
Անցվորները, հեռանալուն համաչափ, հետզհետե ավելի փոքր էին երևում, հետո, իջնելով, կամաց-կամաց անհետացան դարավանդի ետևում` ձուլվելով երկնակամարի կապույտին:
«Վերջ: Անցան, գնացին»:
Մտովի աչքիս առաջ նորից պատկերվեց նրանց անխոս ու համերաշխ երթը: «Այդ կողմերում երևի շեն կա, որի ճանապարհը սարերով, անշուշտ, ավելի կարճ է»… Ակնհայտ էր, որ նրանք գործով էին գնում:
Մտքերս ինձ տարան մի փոքրիկ ու համեստ գյուղ, որը ծվարել էր բլուրների արանքում` վիթխարի մեծության թռչնաձվի նման հավասարակողմ ամփոփելով ու իրար կապելով բլրափեշերը: Ահռելի մեծ չափերի թռչուն պիտի լիներ այս բլրաբնի տերը, որ ձվակերպ խիստ սահման էր գծել ու մեջը քարե խորդուբորդ ձվեր ածել, ճտեր բազմացրել` պատվիրելով կտուցներն անգամ դուրս չհանել սահմանագծից: Բայց դե ո՞ր սահմանը չի խախտվել, ո՞ր ընդունված պատվիրանը չի դրժվել, որ այս ձվաբույնը անխախտ մնար` մեկ-երկու տներ, անպայման, արդեն ոտքները դուրս են գցել բնագծից ու միտք ունեն շատանալու լանջն ի վեր…
Եվ քանի դեռ չէի մտել մարդկանց տներն ու երկրաչափական մարմնի ձև տվել հացամանից մի կտոր լավաշ թռցնող ու շուտ փողոց` ընկերների խաղին հասնել շտապող մանչուկի կյանքով առլեցուն վազքին կամ քջուջ անող հավերին ու կճղակները ճոճելով մրափող շան քթի տակով անցնող մռթմռթան խոզերին, դիպվածն ընդհատեց մտքերս ու ինձ ետ բերեց իրականություն, ուր զայրացած հաչոցներով մի քանի շուն իմ կողմն էին վազում: Սրտիս տրոփյունը տագնապ ահազանգեց: Փորձիցս արդեն գիտեի, որ հաչալով վրա տվող շնից միակ փրկությունը դիրքդ ու ռիթմդ չփոխելն է` եթե գնում ես, քայլերդ չպետք է արագացնես, եթե անշարժ ես, չպետք է հեռանաս, առավել ևս` փախչես: Խոսք ու կռվի բռնվելն ընդհանրապես միամտություն է, այնպես որ… Ամբողջ մարմնով սարսռալով ու դողս հազիվ զսպելով` մնացի անշարժ` փորձելով գլխի ընկնել, թե ինչ է կատարվում…
Պարզվեց, որ մոտակայքում ոչխարի հոտ է հայտնվել, իսկ մի քանի կարգազանցներ, հոտից հեռանալով, հասել են իմ կողմն, ու հիմա շները նրանց վրա են հաչում: Տարբեր կողմերից շները շրջապատեցին ոչխարներին, քշեցին դեպի հոտը և իրենցից գոհ, պոչները տնկած` տիրաբար շուրջկալեցին բոլորին:
Ես շունչս ետ բերեցի, վեր կացա, շուրջս նայեցի` փորձելով հովվին տեսնել, բայց ոչ մի մարդ չնկատեցի, սարի կոշտ խոտը հանգիստ արածողներից ու շներից բացի ոչ ոք չկար: Ներքևից ամուսինս էր ինձ նայում` անհանգստացած իմ կողմը վազող շների հաչոցներից: Շտապեցի դպի նա` ճանապարհին մտմտալով, որ ոչխարի հոտը սովորաբար այծ է ունենում իրեն առաջնորդ, բայց այծ ու ոչխար տարբերակելու ժամանակը չէր, հասա մերոնց: Ամուսինս լուռ դարձավ իր կիսատ թողած գործին:
Ազգականներս վաղուց են սովոր մորթի տեսարանին ականատես չմնալու իմ պահվածքին ու բնության մեջ առանձնանալու սովորությանս: Բնության թերապիան արյունափոխության աստիճան թարմացնող ազդեցություն է թողնում ինձ վրա, հատկապես, երբ առանձնանում եմ ու մոռանում աշխարհի գալարումները:
Գառնուկին արդեն մորթել, մաշկահան էին արել, մնացածը գաստրոնոմիա էր: Քեռակինս փոստն էր մշակում, երեխաները վազվզում, թավալգլոր ընկնում էին հերկերի ակոսների մեջ, գզվռտվում, ճիչ ու աղմուկով զայրացնում ծնողներին:
- Գնացեք հեռու, հողոտեցիք ուտելիքները,- երեխաների եռուզեռը կարգավորելու փորձ արեց քեռակինը:
- Աղելու՞ ես,- գառան մորթին նկատի ունենալով հարցրի նրան:
- Բերե՛լ եմ հետս,- իր գործն իմացող մարդու հաստատակամությամբ գլխով արեց` ցույց տալով աղի չբացած տուփը:
- Քեռակի՛ն, մեր «սրբի» պատմությունը լավ չեմ հիշում, ո՞վ էր եղել, տատի՞ն, թե՞ քույրը:
- Պապիդ մայրը:
- Հա՜, ճիշտ որ, պապի ազգի անունով են «Մրոյի սուրբ» ասում:
- Սրանք իրենց դաշտերն են եղել,- շարունակեց քեռակինը,- Մրոյենք մինչև կուլակաթափությունը ունևոր են եղել, իսկ այդ ժամանակ ավելի շատ անասուններ ու հողեր են ունեցել: Հորթը կորել է, պապիդ մայրը, ջահել աղջիկ, փնտրել-փնտրել, չի գտել, մութն ընկել է, մոլորվել, տան ճամփան էլ է կորցրել, վախից աչքին չարքեր են երևացել, ձայներից սարսափահար փախել է` չհասկանալով, թե ուր է վազում: Հանկարծ աստվածակերպարանք մի ծերունի է տեսել, փաթաթվել է այդ մարդուն, լացել, կուչ եկել գրկում, այդպես մնացել մինչև առավոտ: Լույսը բացվելուն պես սթափվել, տեսել է` մի մեծ քարի է փարվել- մնացել ամբողջ գիշեր:
- Սրբատեղի մեծ քա՞րը:
- Հա՛:
- Խե՜ղճ աղջիկ, Թումանյանի Սաքոյի օրն է ընկել, չի՞ գժվել:
- Չէ՛: Ձերոնք պինդ ցեղ են:
- Հա՜… Եվ շատ ինքնիշխան:
- Երազներ են տեսել, սկսել են մոմ վառել էդ քարի վրա, մուրազ պահել, շուշպա թողել…Դարձել է «Սուրբ»:
- Էս տուֆով շարածը քեռիներն ու պապան են սարքել, չէ՞: Հիշում եմ:
Քիչ առաջ ինձ հանդիպած երեք անցվորները դուրս եկան մեր սրբատեղիից:
- Ընդունելի մատաղ լինի, հորոխպե՛ր:
- Ձեր մուրազն էլ Աստված կատարի,- պատասխանեց քեռակինը:
- Եկեք հաց ուտենք,- հրավիրեց քեռիս:
- Շնորհակալ ենք, անուշ արեք, մենք շտապում ենք, կարևոր գործ ունենք,- պատասխանեց նրանցից տարեցը:
- Մեր «սրբի» դուռը մի-մի բաժակ որ խմեք, գործներդ հաստատ աջ կընկնի:
Հին քեֆչու կենսախնդությամբ նրանց սիրտը նվաճեց քեռիս, որին մերժելը միշտ էլ անհնար է եղել:
Տղամարդիկ մի-մի բաժակ զարկեցին, միմյանց փոխադարձ բարեմաղթանքներ հղեցին, ու ամեն մեկն իր գործին դարձավ:
- Շու՛տ արեք, ձեր կարտոֆիլն ի՞նչ եղավ,- ձայնեց քեռիս:
Կլպած, լվացած կարտոֆիլով կաթսան հարսները մոտեցրին գառնուկի մսին, որը նույնպես կտրատված, համեմված, պատրաստ էր եփվելու: Միսն ու կարտոֆիլը խառնցինք, վրան սոխ ու կանաչի ավելացրինք, տղաները դրեցին օջախին:
Քեռիս ու հայրս հայտնի խորոված անողներ են, բայց մատաղը, ասում են, չեն խորովում: Եվ քանի որ գառան միսն ընտիր խաշլամա է լինում, միահամուռ որոշմամբ այդպես էլ վարվեցինք:
Տժվժիկացուն քեռակինը խնամքով առանձնացրեց` տանը եփելու համար: Ես աչքիս առաջ ունեցա, որ աղջիկս դա չի ուտելու, իսկ խաշլամայից, մտածեցի, մի երկու կտոր երևի կուտի, քանի որ մաքուր օդում լավ սովածացած կլինի…
- Մա՜մ, ես էդ մսից չեմ ուտելու,- ասես կռահելով մտքերս` գզվռտուքի միջից կատեգորիկ հայտարարեց երեքուկես տարեկան աղջիկս, իսկ հայրը ինձ հառեց իր սուր հայացքը, որն այս անգամ հաստատ դիտողություն էր արտահայտում:
- Ինչու՞ թողեցիր, որ մորթելը նայի…
- Բա ի՞նչ անեի, հո չէի՞ հեռացնելու: Կարծեցի` բոլորի հետ նրանց կերպ կընկալի,- արդարացա ես:
- Քո ու իմ աղջի՞կը: Քարացած նայում էր ու բառ չէր արտասանում: Հե՛տդ պիտի տանեիր:
- Ամբողջ օրը տանը մենակ է, հազիվ է երեխաներին հանդիպել:
Պատասխանս չգոհացրեց, այդ իսկ պատճառով էլ ստիպված եղա նորից բացատրվել.
- Մի օր պիտի՞ ընտելանա, թող փոքրուց տեսնի, վարժվի: Այսպես զգայուն մնաց, վաղն արդեն շատ դժվար կհարմարվի կյանքին:
- Դու հարմարվե՞լ ես:
- Ես մորթելու տեսարանը չեմ սիրում, բայց միսն ուտում եմ:
Ամուսնուս դեմքն այս անգամ և՛ համակրանք էր արտահայտում իմ հանդեպ, և՛ ցանկություն, որ մի քիչ ավելի հնազանդ լինեմ:
- Ի՜նչ զգայուն ու հասկացող երեխա է,- մեր խասակցությանը միացավ քեռուս տղան:- Ինձ շատ է սիրում, բայց երբ Ազատիկի վրա բարկացա, խփեցի, հետս չէր խոսում:
Չարձագանքեցինք:
«Այո, և՛ զգայուն է, և՛ հոր նման ինքնամփոփ»,- մտմտում էի ես` չցանկանալով երեխային ուրիշի միջոցով ներկայացնել իր հարազատ հորը:
Աղջիկս շնչակտուր փախչում էր` ճգնելով բռնվելուց խույս տալ, բայց չէր հաջողեցնում, ինչ անում էր, հողակոշտերը խանգարում էին: Հենց բռնվում էր, կառչում էր բռնողից` ասելով` ես էլ քեզ բռնեցի: Ու քանի որ քեռուս վեց թոռների մեջ ինքը միակ աղջիկն էր, խիստ չէին վարվում հետը, դուրս էր պրծնում ու փախչում:
- Տղե՛րք, քույրիկին ու փոքրերին մի չարչարեք, ձեզնից թույլ են:- Ձայնեց քեռուս տղան:
Այս անգամ աղջիկս հո՛ր գրկում պաշտպանություն գտավ` քրտնած, կարմրատակած ու անսահման երջանիկ:
- Քրտնել ես,- իր թաշկինակով դստեր ճակատն ու թիկունքը սրբելով` նրան բացատրեց հայրը,- մի քիչ հանգստացիր, թե չէ կհիվանդանաս:
- Չէ՛, չէ՛, չէ՛,- կամակորություն արեց երեխան, բայց քանի որ լավ հոգնել էր ու էլ ուժ չուներ խաղը շարունակելու, մնաց հոր բազուկների մեջ:
- Դե եկեք, նստե՛ք:
Բոլորս հավաքվեցինք դաշտային հացկերույթի. եփված մսի կտորները ձեռքից ձեռք էին փոխանցվում, տղաներն ագահորեն խժռում էին ձեռքներն ընկածը, աղջիկս, հոր գրկից դուրս չգալով, միայն լավաշ էր կրծոտում: Այդպես էլ միս չկերավ, պանրի մեծ մասը թափեց բուռումի միջից, իսկ հոր բուռումից կախված կանաչ սոխի պոչը ծամծմելով` դեմքը խոժոռեց ու բերանի պարունակությունը դատարկեց գետնին:
Արդեն մթնում էր: Հայր ու աղջիկ ձեռք-ձեռքի մտան սրբատեղի, մոտեցա նրանց:
- Ձեռքը ինչու՞ է տաք,- ուղիղ երեսիս նայելով հարցրեց ամուսինս,- հիվանդ հո չի՞:
Չպատասխանեցի:
- Ցրտեց, արի գնանք մեքենայի մեջ:
Երեխային գրկեց, տարավ մեքենան, իսկ ես միացա աման-չամանն ու մնացորդները հավաքողներին:
Ամուսինս վերադարձավ առանց մեր դստեր, մոտեցավ ինձ.
- Քնեց:
«Չմրսի՞»: Լրիվ մթնեց: Օդը հաճելի զով էր, սարի խոտերը յուրահատուկ բուրում էին, ոչխարի հոտը հեռացել էր փարախները, հեռվում երևում էր հեռուստաաշտարակի փարոս հիշեցնող կարմիր լույսը:
- Խաչի է նման,- տխրեցի ես:
- Կյանքի դրվածքն է:
Քեռուս տղան մոտեցավ ու հարցրեց, թե ինչ ենք ուսումնասիրում երկնքում:
- Աստղերը հուշում են, բայց չեն պարտադրում,- ասեցի` դեռ իմ մտքերի հետ:
- Չարթնանա՞, վախենա հանկարծ: Եկեք գնանք,- եզրափակեց ամուսինս և հաստատաքայլ գնաց դեպի մեքենան:
Բոլորս մեքենա նստեցինք: Ես զգուշորեն գրկեցի աղջկաս, ինչպես միշտ` չարթնացավ, բայց զգաց ու քնի մեջ թաթիկներով ամուր փաթաթվեց ինձ:
Քեռիս մոտեցավ մեր մեքենային:
- Երեխաներին հաշվեք, դաշտում չթողնեք,- ձայնեց դեպի որդու մեքենան ու նստեց ամուսնուս կողքին: Քեռակինն ու հայրս տեղավորվեցին իմ կողքին` ծնկներին նստեցնելով երկուական երեխա: Քեռիս շրջվեց դեպի կինը.
- Ոչինչ չե՞ք մոռացել:
- Չէ, ամեն ինչ հավաքել ենք:
- «Սրբի» դռան քա՞րը…
- Դրել եմ,- պատասխանեց հայրս,- անասուն չի մտնի:
- Գառան փոստը Պատոյին եմ խոստացել,- վերջին հրահանգն էլ տվեց ու ետ շրջվեց,- գնացինք:
Ամուսինս աշխատեցրեց շարժիչը, միացրեց լուսարձակները` լուսավորելով մեր անցնելիք ճամփան դեպի մեր տները:
Երկիր ու երկինք միաձույլ սև էին: Իսկ «Մրոյի սրբի» վրա մի խումբ աստղիկներ էին կայծկլտում….
Լեռնային աղբյուրի զուլալ քչքչոցը հաստատում էր կյանքի անընդմիջելիությունը և, առվակ դարձած, այնքան մերձավոր, այնպես մտերիմ ու հավաստի էր գլգլում, ասես շրջապատի քար ու թփին, եզերքներում մշտախոնավ հողին ու երկու կողմերից դեպի հորիզոնի գիծը փռված մարգագետնին ինքն էր կյանք տվել: Առվակը շատ փոքրիկ էր, հունից դուրս չգալով` հոսում էր վստահորեն, և ոլոր-մոլոր գլորվելով ներքև` շտապում էր կտրել իր անցնելիք տարածությունը, հասնել մարդկանց, ջերմացնել նրանց պաղած սրտերը: Ասում են` անկրակ ծուխ չի լինում, թերևս այդ շարքից լինի նաև առուների մասին երեխա բերելու հորինվածքը: Համենայն դեպս, մթնոլորտն այնքան հաճելի ու մեղեդային էր, Երկնքին մոտիկ ու լի արարչական բուրմունքով, որ համոզում էր, թե ինձ էլ է այդ անմահական ջրի ուժը ստեղծել: Գարուն էր:
Ներքևում ոչ մի շեն չէր երևում: Ես գիտեի, որ կորացած բլուրների արանքներում, սարերի փեշերին երկնքից տեղ-տեղ կաթեցրած մեղրամոմի նման հանգչում են գյուղական բնակավայրեր, բայց այդ սառնորակ բարձունքից ոչ մեկը չէր երևում` մոռացնել տալով մարդկանց հասարակության ու նրա մեջ վխտացող խառնիճաղանչ հարաբերությունների գոյությունը:
«Երիցս փառք քեզ, կյանք, երբ մարդ սարի լանջին է: Երիցս կեցցե՛ս, մա՛րդ, երբ արարավում ես նման ներդաշնակության մեջ և փառք քո զավակածին էությանը»:
Երեք հոգի դանդաղ ու լուռ բարձրանում էին զառիվերով. բարձրանում էին գլխահակ, լուռ, ամեն մեկն իր մտքերի հետ, հնարավոր է` նույն առիթով: Իմ կողմը չնայեցին, գնում էին արահետով, իրենց հայտնի ուղղությամբ: Ետ մնացողը, որ համեմատաբար տարեց էր, կանգնեց, ուղղեց հոգնած մեջքն ու բարձրանալուց կորացած թիկունքը, խորը շնչեց մաքուր օդը և, առանց շուրջը նայելու, շտապեց հասնել ընկերներին, որոնք չէին էլ նկատել նրա ետ մնալը:
«Տեսնես ու՞ր են գնում այդպես նպատակասլաց»…
Անցվորները, հեռանալուն համաչափ, հետզհետե ավելի փոքր էին երևում, հետո, իջնելով, կամաց-կամաց անհետացան դարավանդի ետևում` ձուլվելով երկնակամարի կապույտին:
«Վերջ: Անցան, գնացին»:
Մտովի աչքիս առաջ նորից պատկերվեց նրանց անխոս ու համերաշխ երթը: «Այդ կողմերում երևի շեն կա, որի ճանապարհը սարերով, անշուշտ, ավելի կարճ է»… Ակնհայտ էր, որ նրանք գործով էին գնում:
Մտքերս ինձ տարան մի փոքրիկ ու համեստ գյուղ, որը ծվարել էր բլուրների արանքում` վիթխարի մեծության թռչնաձվի նման հավասարակողմ ամփոփելով ու իրար կապելով բլրափեշերը: Ահռելի մեծ չափերի թռչուն պիտի լիներ այս բլրաբնի տերը, որ ձվակերպ խիստ սահման էր գծել ու մեջը քարե խորդուբորդ ձվեր ածել, ճտեր բազմացրել` պատվիրելով կտուցներն անգամ դուրս չհանել սահմանագծից: Բայց դե ո՞ր սահմանը չի խախտվել, ո՞ր ընդունված պատվիրանը չի դրժվել, որ այս ձվաբույնը անխախտ մնար` մեկ-երկու տներ, անպայման, արդեն ոտքները դուրս են գցել բնագծից ու միտք ունեն շատանալու լանջն ի վեր…
Եվ քանի դեռ չէի մտել մարդկանց տներն ու երկրաչափական մարմնի ձև տվել հացամանից մի կտոր լավաշ թռցնող ու շուտ փողոց` ընկերների խաղին հասնել շտապող մանչուկի կյանքով առլեցուն վազքին կամ քջուջ անող հավերին ու կճղակները ճոճելով մրափող շան քթի տակով անցնող մռթմռթան խոզերին, դիպվածն ընդհատեց մտքերս ու ինձ ետ բերեց իրականություն, ուր զայրացած հաչոցներով մի քանի շուն իմ կողմն էին վազում: Սրտիս տրոփյունը տագնապ ահազանգեց: Փորձիցս արդեն գիտեի, որ հաչալով վրա տվող շնից միակ փրկությունը դիրքդ ու ռիթմդ չփոխելն է` եթե գնում ես, քայլերդ չպետք է արագացնես, եթե անշարժ ես, չպետք է հեռանաս, առավել ևս` փախչես: Խոսք ու կռվի բռնվելն ընդհանրապես միամտություն է, այնպես որ… Ամբողջ մարմնով սարսռալով ու դողս հազիվ զսպելով` մնացի անշարժ` փորձելով գլխի ընկնել, թե ինչ է կատարվում…
Պարզվեց, որ մոտակայքում ոչխարի հոտ է հայտնվել, իսկ մի քանի կարգազանցներ, հոտից հեռանալով, հասել են իմ կողմն, ու հիմա շները նրանց վրա են հաչում: Տարբեր կողմերից շները շրջապատեցին ոչխարներին, քշեցին դեպի հոտը և իրենցից գոհ, պոչները տնկած` տիրաբար շուրջկալեցին բոլորին:
Ես շունչս ետ բերեցի, վեր կացա, շուրջս նայեցի` փորձելով հովվին տեսնել, բայց ոչ մի մարդ չնկատեցի, սարի կոշտ խոտը հանգիստ արածողներից ու շներից բացի ոչ ոք չկար: Ներքևից ամուսինս էր ինձ նայում` անհանգստացած իմ կողմը վազող շների հաչոցներից: Շտապեցի դպի նա` ճանապարհին մտմտալով, որ ոչխարի հոտը սովորաբար այծ է ունենում իրեն առաջնորդ, բայց այծ ու ոչխար տարբերակելու ժամանակը չէր, հասա մերոնց: Ամուսինս լուռ դարձավ իր կիսատ թողած գործին:
Ազգականներս վաղուց են սովոր մորթի տեսարանին ականատես չմնալու իմ պահվածքին ու բնության մեջ առանձնանալու սովորությանս: Բնության թերապիան արյունափոխության աստիճան թարմացնող ազդեցություն է թողնում ինձ վրա, հատկապես, երբ առանձնանում եմ ու մոռանում աշխարհի գալարումները:
Գառնուկին արդեն մորթել, մաշկահան էին արել, մնացածը գաստրոնոմիա էր: Քեռակինս փոստն էր մշակում, երեխաները վազվզում, թավալգլոր ընկնում էին հերկերի ակոսների մեջ, գզվռտվում, ճիչ ու աղմուկով զայրացնում ծնողներին:
- Գնացեք հեռու, հողոտեցիք ուտելիքները,- երեխաների եռուզեռը կարգավորելու փորձ արեց քեռակինը:
- Աղելու՞ ես,- գառան մորթին նկատի ունենալով հարցրի նրան:
- Բերե՛լ եմ հետս,- իր գործն իմացող մարդու հաստատակամությամբ գլխով արեց` ցույց տալով աղի չբացած տուփը:
- Քեռակի՛ն, մեր «սրբի» պատմությունը լավ չեմ հիշում, ո՞վ էր եղել, տատի՞ն, թե՞ քույրը:
- Պապիդ մայրը:
- Հա՜, ճիշտ որ, պապի ազգի անունով են «Մրոյի սուրբ» ասում:
- Սրանք իրենց դաշտերն են եղել,- շարունակեց քեռակինը,- Մրոյենք մինչև կուլակաթափությունը ունևոր են եղել, իսկ այդ ժամանակ ավելի շատ անասուններ ու հողեր են ունեցել: Հորթը կորել է, պապիդ մայրը, ջահել աղջիկ, փնտրել-փնտրել, չի գտել, մութն ընկել է, մոլորվել, տան ճամփան էլ է կորցրել, վախից աչքին չարքեր են երևացել, ձայներից սարսափահար փախել է` չհասկանալով, թե ուր է վազում: Հանկարծ աստվածակերպարանք մի ծերունի է տեսել, փաթաթվել է այդ մարդուն, լացել, կուչ եկել գրկում, այդպես մնացել մինչև առավոտ: Լույսը բացվելուն պես սթափվել, տեսել է` մի մեծ քարի է փարվել- մնացել ամբողջ գիշեր:
- Սրբատեղի մեծ քա՞րը:
- Հա՛:
- Խե՜ղճ աղջիկ, Թումանյանի Սաքոյի օրն է ընկել, չի՞ գժվել:
- Չէ՛: Ձերոնք պինդ ցեղ են:
- Հա՜… Եվ շատ ինքնիշխան:
- Երազներ են տեսել, սկսել են մոմ վառել էդ քարի վրա, մուրազ պահել, շուշպա թողել…Դարձել է «Սուրբ»:
- Էս տուֆով շարածը քեռիներն ու պապան են սարքել, չէ՞: Հիշում եմ:
Քիչ առաջ ինձ հանդիպած երեք անցվորները դուրս եկան մեր սրբատեղիից:
- Ընդունելի մատաղ լինի, հորոխպե՛ր:
- Ձեր մուրազն էլ Աստված կատարի,- պատասխանեց քեռակինը:
- Եկեք հաց ուտենք,- հրավիրեց քեռիս:
- Շնորհակալ ենք, անուշ արեք, մենք շտապում ենք, կարևոր գործ ունենք,- պատասխանեց նրանցից տարեցը:
- Մեր «սրբի» դուռը մի-մի բաժակ որ խմեք, գործներդ հաստատ աջ կընկնի:
Հին քեֆչու կենսախնդությամբ նրանց սիրտը նվաճեց քեռիս, որին մերժելը միշտ էլ անհնար է եղել:
Տղամարդիկ մի-մի բաժակ զարկեցին, միմյանց փոխադարձ բարեմաղթանքներ հղեցին, ու ամեն մեկն իր գործին դարձավ:
- Շու՛տ արեք, ձեր կարտոֆիլն ի՞նչ եղավ,- ձայնեց քեռիս:
Կլպած, լվացած կարտոֆիլով կաթսան հարսները մոտեցրին գառնուկի մսին, որը նույնպես կտրատված, համեմված, պատրաստ էր եփվելու: Միսն ու կարտոֆիլը խառնցինք, վրան սոխ ու կանաչի ավելացրինք, տղաները դրեցին օջախին:
Քեռիս ու հայրս հայտնի խորոված անողներ են, բայց մատաղը, ասում են, չեն խորովում: Եվ քանի որ գառան միսն ընտիր խաշլամա է լինում, միահամուռ որոշմամբ այդպես էլ վարվեցինք:
Տժվժիկացուն քեռակինը խնամքով առանձնացրեց` տանը եփելու համար: Ես աչքիս առաջ ունեցա, որ աղջիկս դա չի ուտելու, իսկ խաշլամայից, մտածեցի, մի երկու կտոր երևի կուտի, քանի որ մաքուր օդում լավ սովածացած կլինի…
- Մա՜մ, ես էդ մսից չեմ ուտելու,- ասես կռահելով մտքերս` գզվռտուքի միջից կատեգորիկ հայտարարեց երեքուկես տարեկան աղջիկս, իսկ հայրը ինձ հառեց իր սուր հայացքը, որն այս անգամ հաստատ դիտողություն էր արտահայտում:
- Ինչու՞ թողեցիր, որ մորթելը նայի…
- Բա ի՞նչ անեի, հո չէի՞ հեռացնելու: Կարծեցի` բոլորի հետ նրանց կերպ կընկալի,- արդարացա ես:
- Քո ու իմ աղջի՞կը: Քարացած նայում էր ու բառ չէր արտասանում: Հե՛տդ պիտի տանեիր:
- Ամբողջ օրը տանը մենակ է, հազիվ է երեխաներին հանդիպել:
Պատասխանս չգոհացրեց, այդ իսկ պատճառով էլ ստիպված եղա նորից բացատրվել.
- Մի օր պիտի՞ ընտելանա, թող փոքրուց տեսնի, վարժվի: Այսպես զգայուն մնաց, վաղն արդեն շատ դժվար կհարմարվի կյանքին:
- Դու հարմարվե՞լ ես:
- Ես մորթելու տեսարանը չեմ սիրում, բայց միսն ուտում եմ:
Ամուսնուս դեմքն այս անգամ և՛ համակրանք էր արտահայտում իմ հանդեպ, և՛ ցանկություն, որ մի քիչ ավելի հնազանդ լինեմ:
- Ի՜նչ զգայուն ու հասկացող երեխա է,- մեր խասակցությանը միացավ քեռուս տղան:- Ինձ շատ է սիրում, բայց երբ Ազատիկի վրա բարկացա, խփեցի, հետս չէր խոսում:
Չարձագանքեցինք:
«Այո, և՛ զգայուն է, և՛ հոր նման ինքնամփոփ»,- մտմտում էի ես` չցանկանալով երեխային ուրիշի միջոցով ներկայացնել իր հարազատ հորը:
Աղջիկս շնչակտուր փախչում էր` ճգնելով բռնվելուց խույս տալ, բայց չէր հաջողեցնում, ինչ անում էր, հողակոշտերը խանգարում էին: Հենց բռնվում էր, կառչում էր բռնողից` ասելով` ես էլ քեզ բռնեցի: Ու քանի որ քեռուս վեց թոռների մեջ ինքը միակ աղջիկն էր, խիստ չէին վարվում հետը, դուրս էր պրծնում ու փախչում:
- Տղե՛րք, քույրիկին ու փոքրերին մի չարչարեք, ձեզնից թույլ են:- Ձայնեց քեռուս տղան:
Այս անգամ աղջիկս հո՛ր գրկում պաշտպանություն գտավ` քրտնած, կարմրատակած ու անսահման երջանիկ:
- Քրտնել ես,- իր թաշկինակով դստեր ճակատն ու թիկունքը սրբելով` նրան բացատրեց հայրը,- մի քիչ հանգստացիր, թե չէ կհիվանդանաս:
- Չէ՛, չէ՛, չէ՛,- կամակորություն արեց երեխան, բայց քանի որ լավ հոգնել էր ու էլ ուժ չուներ խաղը շարունակելու, մնաց հոր բազուկների մեջ:
- Դե եկեք, նստե՛ք:
Բոլորս հավաքվեցինք դաշտային հացկերույթի. եփված մսի կտորները ձեռքից ձեռք էին փոխանցվում, տղաներն ագահորեն խժռում էին ձեռքներն ընկածը, աղջիկս, հոր գրկից դուրս չգալով, միայն լավաշ էր կրծոտում: Այդպես էլ միս չկերավ, պանրի մեծ մասը թափեց բուռումի միջից, իսկ հոր բուռումից կախված կանաչ սոխի պոչը ծամծմելով` դեմքը խոժոռեց ու բերանի պարունակությունը դատարկեց գետնին:
Արդեն մթնում էր: Հայր ու աղջիկ ձեռք-ձեռքի մտան սրբատեղի, մոտեցա նրանց:
- Ձեռքը ինչու՞ է տաք,- ուղիղ երեսիս նայելով հարցրեց ամուսինս,- հիվանդ հո չի՞:
Չպատասխանեցի:
- Ցրտեց, արի գնանք մեքենայի մեջ:
Երեխային գրկեց, տարավ մեքենան, իսկ ես միացա աման-չամանն ու մնացորդները հավաքողներին:
Ամուսինս վերադարձավ առանց մեր դստեր, մոտեցավ ինձ.
- Քնեց:
«Չմրսի՞»: Լրիվ մթնեց: Օդը հաճելի զով էր, սարի խոտերը յուրահատուկ բուրում էին, ոչխարի հոտը հեռացել էր փարախները, հեռվում երևում էր հեռուստաաշտարակի փարոս հիշեցնող կարմիր լույսը:
- Խաչի է նման,- տխրեցի ես:
- Կյանքի դրվածքն է:
Քեռուս տղան մոտեցավ ու հարցրեց, թե ինչ ենք ուսումնասիրում երկնքում:
- Աստղերը հուշում են, բայց չեն պարտադրում,- ասեցի` դեռ իմ մտքերի հետ:
- Չարթնանա՞, վախենա հանկարծ: Եկեք գնանք,- եզրափակեց ամուսինս և հաստատաքայլ գնաց դեպի մեքենան:
Բոլորս մեքենա նստեցինք: Ես զգուշորեն գրկեցի աղջկաս, ինչպես միշտ` չարթնացավ, բայց զգաց ու քնի մեջ թաթիկներով ամուր փաթաթվեց ինձ:
Քեռիս մոտեցավ մեր մեքենային:
- Երեխաներին հաշվեք, դաշտում չթողնեք,- ձայնեց դեպի որդու մեքենան ու նստեց ամուսնուս կողքին: Քեռակինն ու հայրս տեղավորվեցին իմ կողքին` ծնկներին նստեցնելով երկուական երեխա: Քեռիս շրջվեց դեպի կինը.
- Ոչինչ չե՞ք մոռացել:
- Չէ, ամեն ինչ հավաքել ենք:
- «Սրբի» դռան քա՞րը…
- Դրել եմ,- պատասխանեց հայրս,- անասուն չի մտնի:
- Գառան փոստը Պատոյին եմ խոստացել,- վերջին հրահանգն էլ տվեց ու ետ շրջվեց,- գնացինք:
Ամուսինս աշխատեցրեց շարժիչը, միացրեց լուսարձակները` լուսավորելով մեր անցնելիք ճամփան դեպի մեր տները:
Երկիր ու երկինք միաձույլ սև էին: Իսկ «Մրոյի սրբի» վրա մի խումբ աստղիկներ էին կայծկլտում….